Stanisław Staszic należy do najciekawszych polskich myślicieli i działaczy XVIII i XIX wieku. Według Andrzeja Walickiego, Staszic był twórcą polskiej geopolityki, tj. nauki zajmującej się badaniem oddziaływania środowiska geograficznego na politykę międzynarodową. Na tle ówczesnej Polski wybijał się refleksjami na temat potrzeby zmiany statusu chłopów i mieszczan, rozwijania spółdzielczości i stworzenia nowoczesnego przemysłu. Staszic to również niezwykle ważny uczony, ojciec polskiej geologii – jego imię nosi między innymi krakowska Akademia Górniczo-Hutnicza.
Wielki brytyjski pisarz, Karol Dickens, opisał jego postać w jednym z opowiadań:
Przed wielu laty ulicą obok Kolumny Zygmunta szli dwaj studenci Uniwersytetu Warszawskiego. Dookoła cokołu tej kolumny sadowi się zazwyczaj gromadka kobiet sprzedających przechodniom owoce, ciastka oraz różne inne artykuły spożywcze. Młodzieńcy przystanęli, aby przyjrzeć się postaci, której dziwaczność przykuła ich uwagę. Był to człowiek liczący na pozór pięćdziesiąt do sześćdziesięciu lat życia. Jego wyszarzały i wytarty płaszcz ongiś był prawdopodobnie czarny, a szeroki kapelusz ocieniał twarz pomarszczoną i wychudłą; mimo wielce wymizerowanego wyglądu osobnik ów atoli szedł zdecydowanym i szybkim krokiem. Zatrzymawszy się przy jednym ze straganów pod kolumną kupił kawałek chleba wartości około pół pensa, spożył część tego chleba, resztę schował do kieszeni i podążył dalej w kierunku pałacu generała Zajączka, Namiestnika Królestwa, który w czasie nieobecności cesarza Aleksandra sprawował władzę królewską w Polsce.
– Czy znasz tego człowieka? zwrócił się z zapytaniem do kolegi student obserwujący starca.
– Nie znam, lecz sądząc z jego ponurego wyglądu domyślam się, że jest to prawdopodobnie przedsiębiorca pogrzebowy.
– O, jakże się mylisz, przyjacielu! Przecież to Stanisław Staszic we własnej osobie.
– Staszic! – wykrzyknął student spoglądając w ślad za starcem, który właśnie wstępował w podwoje pałacu. – Czy to możliwe, aby pospolity i nędznie wyglądający człowiek, który zatrzymuje się wprost na ulicy celem nabycia kawałka chleba, mógł być tak potężnym i bogatym jak Staszic?
– A jednak tak jest – odrzekł towarzysz. – Pod tym nie obiecującym wyglądem kryje się jeden z najwpływowszych ministrów oraz jeden z najznakomitszych uczonych Europy.
Staszic urodził się w rodzinie mieszczańskiej z Piły, w 1755 roku. W 1779 został księdzem katolickim, w późniejszym okresie sprawował funkcję proboszcza w Turobinie. Jest to dość osobliwy fakt, zważywszy, iż w późniejszym okresie życia Staszic uchodził za wolnomyśliciela, zaś kler krytykował, jako szerzycieli ciemnoty i zacofania.
W latach 1779-1781 studiował na zagranicznych uniwersytetach, między innymi w Paryżu. Po powrocie do Polski pracował na dworze magnata Andrzeja Zamoyskiego oraz wykładał w Akademii Zamoyskiej. W 1787 opublikował „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, a trzy lata później „Przestrogi dla Polski”. Dziełami tymi włączył się w nurt życia publicznego, dążący do naprawy Rzeczypospolitej. Opowiadał się za wzmocnienie władzy królewskiej, dziedzicznym tronem oraz ulżeniem doli mieszczaństwa i chłopstwa – uznaje się, iż jego twórczość miała pewien wpływ na uchwalenie Konstytucji 3 Maja.
W okresie wojen napoleońskich Staszic sprawował istotne urzędy w utworzonym przez cesarza Francuzów Księstwie Warszawskim. Po upadku Napoleona kontynuował działalność polityczną w Królestwie Polskim, utworzonym na Kongresie Wiedeńskim państwie, pozostającym w unii personalnej z Rosją. Car Rosji był również królem Polski, jednak Królestwo dysponowało pewną autonomią, w niektórych okresach dość sporą – umożliwiało to Staszicowi realizowanie różnych projektów edukacyjnych i przemysłowych. Należał do twórców Uniwersytetu Warszawskiego oraz Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach, zaś jako dyrektor Wydziału Przemysłu i Kunsztów wspierał górnictwo i przemysł. Przez cały ten czas nie zarzucił działalności naukowej i filantropijnej. Opublikował m.in. „O ziemorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” (1805), sprawował także mecenat nad innymi uczonymi – między innymi Abrahamem Sternem (fakt istotny, ponieważ Stern był Żydem, a Staszica można określić jako antysemitę). O wszechstronności zainteresowań Staszica świadczą również jego przekłady – tłumaczył na przykład „Iliadę” Homera.
Do najważniejszych dzieł Staszica należy traktat polityczny „Myśli o równowadze politycznej w Europie” oraz trzytomowy poemat „Ród ludzki” – ten ostatni przedstawia panoramę rozwoju człowieczeństwa i stanowi pochwałę rozumu. Znajduje się w nim krytyka Kościoła oraz porządków feudalnych. Stanisław Staszic zmarł w 1826 roku, ponoć ku żalowi ubogich, którzy uważali go za swego protektora.